Jacinda Ardern bu hafta Yeni Zelanda başbakanlığından istifa edeceğini açıkladığında, kararı dünyayı şaşırttı. Bir ülkeyi yönetmeyi “bir insanın sahip olabileceği en ayrıcalıklı iş” olarak nitelendirdi, ancak Şubat ayına kadar görevi bırakacağını söyledi.
Dünyanın diktatörlerinin – ve hatta bazı seçilmiş başkanların – kendi güçlerine vahşice sarıldığı bir anda, bir liderin gönüllü olarak güçten feragat ettiğini görmek özellikle çarpıcıydı.
Örneğin Brezilya’dan Jair Bolsonaro, yakın zamanda kendisini görevden alan seçim sonuçlarına itiraz etti ve bazı destekçileri, ABD’nin 2021’deki kendi ayaklanma girişimini açıkça taklit ederek ülkenin yasama meclisine saldırdı.
Bayan Ardern, istifasını, başbakan olmanın sorumluluklarını yerine getirmek için artık “depoda” kalmamasına dayanan kişisel bir karar olarak çerçeveledi. Bazı destekçiler, tutkuyla konuştuğu demokratik idealleri somutlaştırdığı için onun hareketini de övdü.
Ancak istifa eden liderleri, istifa etmeyenlerden ayıran şey, genellikle o liderin ideolojisine veya kişisel yaşamına değil, siyasi sistemlerinin basit doğasına odaklanır.
Yeni Zelanda’daki gibi parlamenter sistemlerde, liderlerin, partilerinin seçim beklentilerine en iyi şekilde hizmet edeceği düşünüldüğünde istifa etmeleri bir normdur. Bazen böyle bir istifa isteğe bağlıdır ve bazen de parti üyelerinden gelen sessiz iç baskının ortasında gelir. Genellikle her ikisinin karışımıdır.
Bayan Ardern, kişisel nedenlerle istifa ettiğini söylese de partisi, yılların en kötü anket sayılarıyla ve Ekim ayında yapılacak genel seçimlerle karşı karşıya.
Parlamenter sistemdeki partiler, bir sonraki seçimden önce seçmenleri geri kazanmak için kendi saflarından yeni bir başbakanı yükseltebilecekleri için, bu tür durumlarda genellikle bir lideri istifaya teşvik ederler. (Yeni Zelanda’da, Bayan Ardern’in İşçi Partisi’nin başka bir üyesi Cumartesi günü başbakanlık görevini devralmak üzere aday gösterildi.)
Bu gibi durumlarda, partinin amacı, iç bölünmeleri dile getirmemek veya siyasi zayıflığı yansıtmamak için bu süreci sessiz tutmaktır. Bu genellikle zarif ve gönüllü bir teslimiyet görüntüsü yaratır.
Almanya’nın uzun süredir şansölyesi olan Angela Merkel, 2021’de, yine partisinin zorlu anket sayılarıyla karşı karşıya kaldığı ulusal seçimlerden birkaç ay önce gönüllü olarak istifa etti. Siyasi konumunu ve partisinin birlik gösterisini koruyarak seçimi kendisine ait olarak sundu. Partisi, Bayan Merkel’in özenle seçilmiş bir halefine geçişini dikkatlice düzenledi. Ancak parti yine de o yılki seçimlerde gücünü kaybetti.
Almanya Şansölyesi Angela Merkel, görev süresinin sonunu kutlamak için Aralık 2021’de düzenlenen törende. Kredi… Stefanie Loos/Agence France-Presse — Getty Images
Ve parlamenter sistemlerde herhangi bir parti içi manevra genellikle kapalı kapılar ardında gerçekleştiği için, bu tür liderler iktidara gelmek için mücadele ettiklerinde bile iktidara tutunuyor gibi görünmeyebilirler. Örneğin, Kanada’nın 2015’ten beri başbakanı olan Justin Trudeau, kayan anket sayıları arasında partisi içinden defalarca homurdanmaktan kurtuldu.
Yine de, liderlik konusundaki parti içi anlaşmazlıklar bazen açığa çıkıyor. Örneğin Britanya’da, başbakan olarak Boris Johnson, partisi içindeki rakiplerle açık bir şekilde kan davası açtı. Ancak İngiltere, çoğu parlamenter sistemden biraz farklı işliyor: Partileri, tabandan üyelere açık olan halk liderliği ön seçimleri düzenliyor. Ve ülkenin parti içi siyaseti, Brexit kargaşasının ortasında özellikle sert bir hal aldı.
Ancak çoğu parlamenter sistemde, başbakanlar, cumhurbaşkanlarının aksine, partilerinin milletvekilleri tarafından seçilir. Bu milletvekilleri, tipik olarak, onları istedikleri zaman değiştirme veya en azından onları görevden alabilecek oyları tetikleme gücüne de sahiptir. Sonuç olarak, kaotik olanlar da dahil olmak üzere, yetki devirlerinin ezici bir çoğunlukla barışçıl bir şekilde ilerlemesi muhtemeldir.
2013’te ölen tanınmış bir siyaset bilimci olan Juan Linz, “Bugün dünyadaki istikrarlı demokrasilerin büyük çoğunluğu, yürütme gücünün yasama çoğunlukları tarafından üretildiği ve hayatta kalmak için bu çoğunluğa bağlı olduğu parlamenter rejimlerdir” diye yazmıştı.
Dr. Linz ve diğerleri, başkanlık demokrasilerinin darbelere veya diğer şiddet olaylarına dönüşme olasılığının alışılmadık bir şekilde yüksek olduğunu bulmuşlardır. Bilim adamları bunun birkaç nedeni belirlediler. Birincisi, bu sistemler, bir liderin görevden alınmasını çok daha zor hale getirecek ve ona daha yüksek riskler verecek şekilde kurulurken, aynı zamanda liderleri gönüllü olarak istifa etmekten etkili bir şekilde caydırıyor. Yasama ve yürütme erklerinin ayrılması, bir iktidar partisinin, parlamenter sistemlerde olduğu gibi, popüler olmayan bir lideri basitçe değiştiremeyeceği anlamına gelir.
Bunun yerine, bu parti, kamuya açık görevden alma işlemleri yoluyla cumhurbaşkanını görevden almak için yasama organını kullanmalıdır. Bunun başarılı olduğu ender durumlarda bile, cumhurbaşkanının partisi içinde derin ve zarar verici çatlaklar açma ve hükümeti durma noktasına getirme eğilimindedir, bu nedenle milletvekilleri bunu nadiren yapar.
Olsa bile, anayasal bir krize veya daha kötüsüne yol açabilir. Örneğin Peru, cumhurbaşkanının görevden alınmasına ve haftalarca ülke çapında huzursuzluğa yol açan bir görevden alma oylaması yapmasını engellemek için yasama meclisini feshettiğinden beri kaosa saplandı.
Peru’da Devlet Başkanı Pedro Castillo’nun görevden alınmasının ardından iktidara gelen Devlet Başkanı Dina Boluarte’nin hükümetini protesto eden göstericiler polisle çatıştı. Başkanlık sistemlerinde bir liderin görevden alınması sıklıkla bölünmelere neden olur. Kredi… Diego Ramos/Agence France-Presse — Getty Images
Başkanlar ayrıca istifa etmenin veya yeniden seçilmek için aday olmayı reddetmenin partilerinin iktidara gelme umutlarını zedeleyeceğini biliyorlar. Yasama meclisindeki parti müttefikleri de bunu biliyor, bu da onlara ülke için tehlikeli gördükleri bir başkanı bile görevde kalmaya zorlamak için güçlü bir teşvik veriyor.
Bu caydırıcı unsurlar, bir seçimde veya görevden almada gücünü kaybeden başkanlar için de geçerlidir.
Donald J. Trump’ın 2020 başkanlık seçimlerini kaybettikten sonra iktidarda kalma çabaları ABD için şok edici ve benzeri görülmemiş olabilir, ancak dünya çapındaki başkanlık sistemlerinde ortaya çıkan kriz türleriyle oldukça uyumluydu.
Ancak başkanlık demokrasisinde istifaya yönelik caydırıcı unsurlar, otokrasidekilere kıyasla – özellikle de gücün tek bir diktatör etrafında toplandığı bir demokraside – sönük kalıyor.
Otokrasiler, en önemli liderlerine, onları genellikle istifa etmeye isteksiz kılan bir güç düzeyi verirken, aynı zamanda kendi kurallarına yönelik herhangi bir tehdidi ortadan kaldırma yetkisi vermesiyle de sınırlı değildir.
Güç geçişleri, herhangi bir otoriter sistemde gücü ele geçirmeye ve bürokratik iç çatışmaya davet eden belirsiz anlardır. Bu, o sistemin hayatta kalmasına yatırım yapan herkese, buyurgan veya yozlaşmış olarak görülseler bile lideri iktidarda tutmak için bir neden verir.
Kurumsallaşmış bir güç merkezi etrafında inşa edilen otokrasiler – örneğin geniş bir iktidar partisi veya bir aile monarşisi veya bir askeri diktatörlük – tipik olarak bir liderlik geçişini zorlama ve hayatta kalma konusunda daha başarılıdır.
Ne de olsa bu liderler, güçlerini kendilerini yükselten ve aynı zamanda ona tabi kılan kurumlardan alıyorlar. Ve bu kurumlar tipik olarak yenisini kurma yeteneğine sahiptir.
Örneğin, Sovyetler Birliği, Vietnam ve Çin gibi komünist devletlerin tümü, kısmen iktidar partilerinin diğer sistemleri devirebilecek güç transferlerini yönetme kapasitesi nedeniyle, diğer diktatörlüklerin çoğundan daha uzun yaşadılar.
Çin lideri Xi Jinping, Ekim ayında Pekin’de. Bay Xi, ülkesinde bir güçlü adam yönetimi sistemini teşvik etti. Kredi… Kevin Frayer/Getty Images
Bu, bu tür ülkelerdeki liderleri belki de sistemlerinin hayatta kalma ve emeklilikte onları koruma şansının yüksek olduğunu bildikleri için gönüllü olarak istifa etmeye biraz daha eğilimli hale getiriyor. Örneğin, Çin’in son lideri 2013’te gönüllü olarak istifa etti, hatta iktidarın yerine geçecek olan Xi Jinping’e devredilmesine yardım etti.
Ancak Bay Xi, Çin’i, liderlik transferlerinin genellikle tehlikeli ve gönüllü emekliliğin nadir olduğu bir tür otokrasiye doğru yönlendirdi: bilim adamlarının “kişisel” dediği, tek bir lider etrafında inşa edilmiş, halk arasında diktatör yönetimi olarak bilinen sistem.
Diğer örnekler arasında Vladimir V. Putin’in Rusya’sı, Recep Tayyip Erdoğan’ın Türkiye’si ve Nicolás Maduro’nun Venezuela’sı sayılabilir.
Bu tür liderler, kendilerini siyasi sistemin merkezinde bir tür kilit taşı haline getirme ve hepsini bir arada tutma eğilimindedir. Ayrıca, potansiyel rakiplerini alt etme, hükümetlerini tasarım gereği onları dürtme veya yerine geçecek uygun birini yükseltme konusunda daha az yetenekli bırakma gibi bir alışkanlıkları da var.
Bu, böyle bir lider istese bile istifa etmeyi son derece tehlikeli hale getiriyor. Siyaset bilimci Erica Frantz’ın araştırmasına göre, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana, her üç kişiselci diktatörlükten ikisi, liderlerinin görevden ayrılmasıyla tamamen çöktü.
Sonuç olarak, gönüllü olarak istifa eden diktatörler, hükümetlerinin çöküşünü çevreleyen kargaşanın ortasında kendilerini hızla hapsedilmiş ve hatta öldürülmüş bulurlar. Bunu yapan çok az kişi tahtta ölmeyi bekliyor.
Dolayısıyla Bayan Ardern, partisinin seçim beklentilerinden daha ciddi bir endişe duymadan istifa edebilirken, Rusya gibi bir yerde iktidar merkezleri, Ukrayna’da olduğu gibi ülkelerini felakete sürükleyen bir lidere neredeyse saplanıp kalmış durumda.
Dünyadaki diktatörlerin, asi demokrasilerin aksine sistemlerini istikrarın siperleri olarak sunmuş olmalarına rağmen, demokrasinin en büyük avantajlarından birinin istikrar olduğu tartışılabilir.
Dünyanın diktatörlerinin – ve hatta bazı seçilmiş başkanların – kendi güçlerine vahşice sarıldığı bir anda, bir liderin gönüllü olarak güçten feragat ettiğini görmek özellikle çarpıcıydı.
Örneğin Brezilya’dan Jair Bolsonaro, yakın zamanda kendisini görevden alan seçim sonuçlarına itiraz etti ve bazı destekçileri, ABD’nin 2021’deki kendi ayaklanma girişimini açıkça taklit ederek ülkenin yasama meclisine saldırdı.
Bayan Ardern, istifasını, başbakan olmanın sorumluluklarını yerine getirmek için artık “depoda” kalmamasına dayanan kişisel bir karar olarak çerçeveledi. Bazı destekçiler, tutkuyla konuştuğu demokratik idealleri somutlaştırdığı için onun hareketini de övdü.
Ancak istifa eden liderleri, istifa etmeyenlerden ayıran şey, genellikle o liderin ideolojisine veya kişisel yaşamına değil, siyasi sistemlerinin basit doğasına odaklanır.
Yeni Zelanda’daki gibi parlamenter sistemlerde, liderlerin, partilerinin seçim beklentilerine en iyi şekilde hizmet edeceği düşünüldüğünde istifa etmeleri bir normdur. Bazen böyle bir istifa isteğe bağlıdır ve bazen de parti üyelerinden gelen sessiz iç baskının ortasında gelir. Genellikle her ikisinin karışımıdır.
Bayan Ardern, kişisel nedenlerle istifa ettiğini söylese de partisi, yılların en kötü anket sayılarıyla ve Ekim ayında yapılacak genel seçimlerle karşı karşıya.
Parlamenter sistemdeki partiler, bir sonraki seçimden önce seçmenleri geri kazanmak için kendi saflarından yeni bir başbakanı yükseltebilecekleri için, bu tür durumlarda genellikle bir lideri istifaya teşvik ederler. (Yeni Zelanda’da, Bayan Ardern’in İşçi Partisi’nin başka bir üyesi Cumartesi günü başbakanlık görevini devralmak üzere aday gösterildi.)
Bu gibi durumlarda, partinin amacı, iç bölünmeleri dile getirmemek veya siyasi zayıflığı yansıtmamak için bu süreci sessiz tutmaktır. Bu genellikle zarif ve gönüllü bir teslimiyet görüntüsü yaratır.
Almanya’nın uzun süredir şansölyesi olan Angela Merkel, 2021’de, yine partisinin zorlu anket sayılarıyla karşı karşıya kaldığı ulusal seçimlerden birkaç ay önce gönüllü olarak istifa etti. Siyasi konumunu ve partisinin birlik gösterisini koruyarak seçimi kendisine ait olarak sundu. Partisi, Bayan Merkel’in özenle seçilmiş bir halefine geçişini dikkatlice düzenledi. Ancak parti yine de o yılki seçimlerde gücünü kaybetti.
Almanya Şansölyesi Angela Merkel, görev süresinin sonunu kutlamak için Aralık 2021’de düzenlenen törende. Kredi… Stefanie Loos/Agence France-Presse — Getty Images
Ve parlamenter sistemlerde herhangi bir parti içi manevra genellikle kapalı kapılar ardında gerçekleştiği için, bu tür liderler iktidara gelmek için mücadele ettiklerinde bile iktidara tutunuyor gibi görünmeyebilirler. Örneğin, Kanada’nın 2015’ten beri başbakanı olan Justin Trudeau, kayan anket sayıları arasında partisi içinden defalarca homurdanmaktan kurtuldu.
Yine de, liderlik konusundaki parti içi anlaşmazlıklar bazen açığa çıkıyor. Örneğin Britanya’da, başbakan olarak Boris Johnson, partisi içindeki rakiplerle açık bir şekilde kan davası açtı. Ancak İngiltere, çoğu parlamenter sistemden biraz farklı işliyor: Partileri, tabandan üyelere açık olan halk liderliği ön seçimleri düzenliyor. Ve ülkenin parti içi siyaseti, Brexit kargaşasının ortasında özellikle sert bir hal aldı.
Ancak çoğu parlamenter sistemde, başbakanlar, cumhurbaşkanlarının aksine, partilerinin milletvekilleri tarafından seçilir. Bu milletvekilleri, tipik olarak, onları istedikleri zaman değiştirme veya en azından onları görevden alabilecek oyları tetikleme gücüne de sahiptir. Sonuç olarak, kaotik olanlar da dahil olmak üzere, yetki devirlerinin ezici bir çoğunlukla barışçıl bir şekilde ilerlemesi muhtemeldir.
2013’te ölen tanınmış bir siyaset bilimci olan Juan Linz, “Bugün dünyadaki istikrarlı demokrasilerin büyük çoğunluğu, yürütme gücünün yasama çoğunlukları tarafından üretildiği ve hayatta kalmak için bu çoğunluğa bağlı olduğu parlamenter rejimlerdir” diye yazmıştı.
Dr. Linz ve diğerleri, başkanlık demokrasilerinin darbelere veya diğer şiddet olaylarına dönüşme olasılığının alışılmadık bir şekilde yüksek olduğunu bulmuşlardır. Bilim adamları bunun birkaç nedeni belirlediler. Birincisi, bu sistemler, bir liderin görevden alınmasını çok daha zor hale getirecek ve ona daha yüksek riskler verecek şekilde kurulurken, aynı zamanda liderleri gönüllü olarak istifa etmekten etkili bir şekilde caydırıyor. Yasama ve yürütme erklerinin ayrılması, bir iktidar partisinin, parlamenter sistemlerde olduğu gibi, popüler olmayan bir lideri basitçe değiştiremeyeceği anlamına gelir.
Bunun yerine, bu parti, kamuya açık görevden alma işlemleri yoluyla cumhurbaşkanını görevden almak için yasama organını kullanmalıdır. Bunun başarılı olduğu ender durumlarda bile, cumhurbaşkanının partisi içinde derin ve zarar verici çatlaklar açma ve hükümeti durma noktasına getirme eğilimindedir, bu nedenle milletvekilleri bunu nadiren yapar.
Olsa bile, anayasal bir krize veya daha kötüsüne yol açabilir. Örneğin Peru, cumhurbaşkanının görevden alınmasına ve haftalarca ülke çapında huzursuzluğa yol açan bir görevden alma oylaması yapmasını engellemek için yasama meclisini feshettiğinden beri kaosa saplandı.
Peru’da Devlet Başkanı Pedro Castillo’nun görevden alınmasının ardından iktidara gelen Devlet Başkanı Dina Boluarte’nin hükümetini protesto eden göstericiler polisle çatıştı. Başkanlık sistemlerinde bir liderin görevden alınması sıklıkla bölünmelere neden olur. Kredi… Diego Ramos/Agence France-Presse — Getty Images
Başkanlar ayrıca istifa etmenin veya yeniden seçilmek için aday olmayı reddetmenin partilerinin iktidara gelme umutlarını zedeleyeceğini biliyorlar. Yasama meclisindeki parti müttefikleri de bunu biliyor, bu da onlara ülke için tehlikeli gördükleri bir başkanı bile görevde kalmaya zorlamak için güçlü bir teşvik veriyor.
Bu caydırıcı unsurlar, bir seçimde veya görevden almada gücünü kaybeden başkanlar için de geçerlidir.
Donald J. Trump’ın 2020 başkanlık seçimlerini kaybettikten sonra iktidarda kalma çabaları ABD için şok edici ve benzeri görülmemiş olabilir, ancak dünya çapındaki başkanlık sistemlerinde ortaya çıkan kriz türleriyle oldukça uyumluydu.
Ancak başkanlık demokrasisinde istifaya yönelik caydırıcı unsurlar, otokrasidekilere kıyasla – özellikle de gücün tek bir diktatör etrafında toplandığı bir demokraside – sönük kalıyor.
Otokrasiler, en önemli liderlerine, onları genellikle istifa etmeye isteksiz kılan bir güç düzeyi verirken, aynı zamanda kendi kurallarına yönelik herhangi bir tehdidi ortadan kaldırma yetkisi vermesiyle de sınırlı değildir.
Güç geçişleri, herhangi bir otoriter sistemde gücü ele geçirmeye ve bürokratik iç çatışmaya davet eden belirsiz anlardır. Bu, o sistemin hayatta kalmasına yatırım yapan herkese, buyurgan veya yozlaşmış olarak görülseler bile lideri iktidarda tutmak için bir neden verir.
Kurumsallaşmış bir güç merkezi etrafında inşa edilen otokrasiler – örneğin geniş bir iktidar partisi veya bir aile monarşisi veya bir askeri diktatörlük – tipik olarak bir liderlik geçişini zorlama ve hayatta kalma konusunda daha başarılıdır.
Ne de olsa bu liderler, güçlerini kendilerini yükselten ve aynı zamanda ona tabi kılan kurumlardan alıyorlar. Ve bu kurumlar tipik olarak yenisini kurma yeteneğine sahiptir.
Örneğin, Sovyetler Birliği, Vietnam ve Çin gibi komünist devletlerin tümü, kısmen iktidar partilerinin diğer sistemleri devirebilecek güç transferlerini yönetme kapasitesi nedeniyle, diğer diktatörlüklerin çoğundan daha uzun yaşadılar.
Çin lideri Xi Jinping, Ekim ayında Pekin’de. Bay Xi, ülkesinde bir güçlü adam yönetimi sistemini teşvik etti. Kredi… Kevin Frayer/Getty Images
Bu, bu tür ülkelerdeki liderleri belki de sistemlerinin hayatta kalma ve emeklilikte onları koruma şansının yüksek olduğunu bildikleri için gönüllü olarak istifa etmeye biraz daha eğilimli hale getiriyor. Örneğin, Çin’in son lideri 2013’te gönüllü olarak istifa etti, hatta iktidarın yerine geçecek olan Xi Jinping’e devredilmesine yardım etti.
Ancak Bay Xi, Çin’i, liderlik transferlerinin genellikle tehlikeli ve gönüllü emekliliğin nadir olduğu bir tür otokrasiye doğru yönlendirdi: bilim adamlarının “kişisel” dediği, tek bir lider etrafında inşa edilmiş, halk arasında diktatör yönetimi olarak bilinen sistem.
Diğer örnekler arasında Vladimir V. Putin’in Rusya’sı, Recep Tayyip Erdoğan’ın Türkiye’si ve Nicolás Maduro’nun Venezuela’sı sayılabilir.
Bu tür liderler, kendilerini siyasi sistemin merkezinde bir tür kilit taşı haline getirme ve hepsini bir arada tutma eğilimindedir. Ayrıca, potansiyel rakiplerini alt etme, hükümetlerini tasarım gereği onları dürtme veya yerine geçecek uygun birini yükseltme konusunda daha az yetenekli bırakma gibi bir alışkanlıkları da var.
Bu, böyle bir lider istese bile istifa etmeyi son derece tehlikeli hale getiriyor. Siyaset bilimci Erica Frantz’ın araştırmasına göre, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana, her üç kişiselci diktatörlükten ikisi, liderlerinin görevden ayrılmasıyla tamamen çöktü.
Sonuç olarak, gönüllü olarak istifa eden diktatörler, hükümetlerinin çöküşünü çevreleyen kargaşanın ortasında kendilerini hızla hapsedilmiş ve hatta öldürülmüş bulurlar. Bunu yapan çok az kişi tahtta ölmeyi bekliyor.
Dolayısıyla Bayan Ardern, partisinin seçim beklentilerinden daha ciddi bir endişe duymadan istifa edebilirken, Rusya gibi bir yerde iktidar merkezleri, Ukrayna’da olduğu gibi ülkelerini felakete sürükleyen bir lidere neredeyse saplanıp kalmış durumda.
Dünyadaki diktatörlerin, asi demokrasilerin aksine sistemlerini istikrarın siperleri olarak sunmuş olmalarına rağmen, demokrasinin en büyük avantajlarından birinin istikrar olduğu tartışılabilir.